Thách thức giảm chất thải nhựa nhìn từ 5,3 tỷ ống hút mỗi năm

Ống hút nhựa khó thu gom và tái chế, việc thay thế 5,3 tỷ chiếc loại này mỗi năm tại Việt Nam gặp nhiều thách thức về chi phí lẫn hành vi người dùng.

Mở quán cà phê từ cuối năm 2024, Nguyễn Thu Hà cùng cộng sự quyết định không dùng các sản phẩm nhựa, gồm ống hút. Không gian cà phê Nhà Bốn Hai Mốt trong ngách nhỏ trên phố Nguyễn Lương Bằng (Hà Nội) phục vụ ống hút gạo, thân thiện môi trường.

Tuy nhiên, đây chỉ là một trong vài quán hiếm hoi sử dụng những ống hút thay thế này. Trong khi đó, ống hút nhựa hiện nay vẫn là lựa chọn tối ưu của hàng trăm nghìn cửa hàng thực phẩm, đồ uống (F&B). Bên cạnh ống hút chữ U thường gắn vào hộp thức uống của các nhà sản xuất hàng tiêu dùng, ống hút nhựa trên thị trường phổ biến dạng sóng, thẳng có đường kính ống khác nhau, với lượng dùng trên 5,3 tỷ chiếc tại Việt Nam mỗi năm, theo dữ liệu của Ngân hàng Thế giới (WB) năm 2022.

Không phải vật dụng thiết yếu, đây lại là một trong 10 sản phẩm nhựa gây ô nhiễm hàng đầu Việt Nam. Mặc dù làm chủ yếu từ nhựa PP, PE dành cho thực phẩm, loại này khó tái chế bởi khó khăn trong công đoạn thu gom, làm sạch do đặc tính nhỏ và nhẹ, dễ bị gió cuốn và rò rỉ ra môi trường.

Lý giải việc ống hút nhựa vẫn phổ biến hiện nay, các chuyên gia cho rằng có nhiều nguyên nhân.

Đầu tiên là về chi phí. Ống hút gạo là một trong số giải pháp thay thế nhựa. Hiện thị trường ống hút thay thế khá đa dạng với nhiều vật liệu như giấy, cỏ, rau, bã mía. Tuy nhiên, mức giá các loại này cao gấp nhiều lần ống hút nhựa khiến số quán sử dụng rất ít ỏi. Ví dụ, mỗi chiếc ống hút gạo có giá từ 300-700 đồng, gấp 5-10 lần loại nhựa.

Giá đắt đỏ cũng là rào cản lớn với các doanh nghiệp sản xuất sản phẩm thay thế nhựa, khi phần lớn đơn vị kinh doanh F&B trong nước là doanh nghiệp nhỏ, hộ gia đình, muốn tiết giảm tối đa chi phí. Điều này khiến thị trường ống hút thân thiện môi trường không được ưa dùng trong nước mà chủ yếu là xuất khẩu.

Startup ống hút cỏ bàng Green Joy từng được trao giải thưởng tại Thử thách sáng tạo giảm thiểu ô nhiễm rác thải nhựa (EPPIC) của UNDP năm 2021, nhận đầu tư và xuất khẩu sản phẩm sang châu Âu, Nhật Bản. Nhưng tại thị trường nội địa, ông Hoàng Thành Vĩnh, Quản lý Chương trình Kinh tế tuần hoàn tại UNDP Việt Nam, nói họ chỉ cung cấp được cho các chuỗi nhà hàng, khách sạn lớn.

Công ty TNHH Hunufa, đơn vị hiếm hoi tại Việt Nam sản xuất được ống hút, khay bã mía, cũng ở tình trạng tương tự. Bởi mức giá cao so với nhựa, 90% ống hút bã mía của họ chủ yếu xuất khẩu sang Mỹ, Nhật Bản và Australia, chỉ 10% tiêu thụ trong nước.

Vốn trông chờ vào thị trường nước ngoài, nay doanh nghiệp lại gặp khó bởi chính sách thuế đối ứng từ Mỹ, nơi chiếm 55% sản lượng hàng xuất. Ông Nguyễn Hồng Vũ, Tổng giám đốc công ty, nói đơn hàng mới từ Mỹ hiện rất ít, bởi các bạn hàng đang đợi chính sách thuế cuối cùng sau đàm phán với Việt Nam. Ông thêm rằng nếu lượng đặt hàng quá ít ỏi, họ phải giảm nhân công, quy mô.

Nguyên nhân tiếp theo là ý thức người dân và nhà bán lẻ. Theo chuyên gia UNDP, ở phía người dùng, dù phần lớn đều nhận thức được tác hại của nhựa, hành động của họ lại không có nhiều biến chuyển.

Theo khảo sát KAP (nhận thức, thái độ, hành vi) về nhựa của UNDP, 92% người dùng nhận thức được tác hại của loại vật liệu này. Mặc dù "người bán hàng ven đường hay người dân vùng sâu, vùng xa cũng nắm được mối nguy hại", họ vẫn tiếp tục sử dụng ống hút nhựa.

Trong khi đó, các nhà bán lẻ, gồm cả các cửa hàng F&B, vẫn dùng ống hút nhựa bởi tính tiện lợi trong vận hành và sự chấp nhận của người dùng. Ông Vĩnh nhấn mạnh tầm quan trọng của các đơn vị bán lẻ trong giảm nhựa, bởi họ chiếm tỷ trọng phát thải lớn. Theo thống kê từ UNDP, ngành này phát sinh 300.000-400.000 tấn mỗi năm, chủ yếu là nhựa một lần, chiếm 10-13% tổng rác nhựa của cả nước.

Với mức tăng 25% mỗi năm, con số này có thể gấp đôi lên 800.000 tấn chỉ sau vài năm nữa, theo đại diện UNDP.

Hiện chỉ có vài doanh nghiệp lớn có động thái giảm nhựa. Chẳng hạn như Starbucks tuyên bố loại bỏ ống hút nhựa từ năm 2018. Tại Việt Nam, họ dùng ống hút giấy thay thế. Sản phẩm thay thế này cũng được ứng dụng tại một số cửa hàng cà phê của Trung Nguyên. Trên thị trường thức uống kèm ống hút, Nestlé tiên phong thay thế 1,5 tỷ ống hút nhựa gắn với mỗi hộp Milo bằng giấy từ năm 2020, dù chi phí ống hút tăng lên 2,5 lần.

Một số cơ sở nhỏ cũng cố gắng xoay xở trong vận hành để chọn giải pháp thân thiện môi trường. Nhưng việc này khiến chi phí vận hành của họ đội lên 2-3 lần. Cùng với đó, một số quán như Nhà Bốn Hai Mốt hạn chế mua mang đi bởi chưa tìm được giải pháp đóng gói tối ưu thay thế nhựa. Điều này ảnh hưởng nhiều đến nguồn thu, theo đồng sáng lập. Nhóm vận hành đang tính tới giải pháp bán mang đi theo hình thức "đổi vỏ", giúp tăng nguồn thu song song với việc hạn chế nhựa thải ra môi trường.

Để các sản phẩm xanh đi sâu vào cuộc sống, chuyên gia khuyến nghị cần lực kéo từ người dùng và nhà bán lẻ, song song với lực đẩy chính sách. Một số trào lưu giảm nhựa ở người dùng và sáng kiến đơn lẻ từ nhà bán lẻ chỉ có tác dụng nhất định, bởi thiếu những quy định chính sách mang tính điều chỉnh hành vi, theo chuyên gia từ UNDP.

Ông Vĩnh khuyến nghị chính sách hạn chế, thậm chí cấm nhựa một lần. Đặc biệt, ống hút là sản phẩm không thiết yếu, khó thu gom, tái chế và dễ rò rỉ ra môi trường, ông đề xuất triệt để loại bỏ càng sớm càng tốt.

Theo lộ trình giảm nhựa của Việt Nam, tại Nghị định 08 năm 2022, UBND cấp tỉnh phải quy định và triển khai hoạt động quản lý chất thải nhựa, đảm bảo không lưu hành và sử dụng các sản phẩm nhựa một lần, túi nilon tại các trung tâm thương mại, siêu thị, khách sạn, khu du lịch sau năm 2025. Việt Nam đặt mục tiêu dừng sản xuất, nhập khẩu đồ nhựa một lần sau năm 2030.

Ở góc nhìn cá nhân, ông Vĩnh khẳng định chỉ cần một chính sách cấm kèm lộ trình rõ ràng, người tiêu dùng và nhà bán lẻ sẽ có giải pháp thay thế. Hay như với túi nilon, Việt Nam đặt mục tiêu giảm sản xuất, nhập khẩu túi nilon khó phân hủy kích cỡ nhỏ từ 1/1/2026. Nhưng nếu còn lựa chọn túi nilon, người dùng rất khó thay đổi, theo ông Vĩnh.

Trong khi đó, nếu siêu thị không cung cấp túi nilon, người dùng sẽ chủ động chuẩn bị túi nhỏ mang theo. Thị trường cũng có sẵn các dòng túi vải, giấy, hay túi tái sử dụng gấp gọn khá tiện lợi. Tức là, việc giảm hàng chục tỷ túi nilon mỗi năm chỉ cần một thay đổi nhỏ trong hành vi người dùng, ông nhấn mạnh.

Thủy Trương